Steward Julian Haynes (1902 – 1972): Nhà nghiên cứu văn hóa người Mỹ, nổi tiếng với thuyết Tiến hóa đa hệ (Multilinear evolutionism) và là người đặt nền móng cho Sinh thái học văn hóa (Cultural ecology) cũng như cho lý thuyết về sự biến đổi văn hóa (culture change) Julian Haynes Stewward sinh ngày 31 tháng 01 năm 1902 tại Washington, Mỹ.
Năm đầu ở bậc đại học J. Steward học nhân loại học tại Đại học Berkeley dưới sự hướng dẫn của Alfred Kroeber (1876-1960) và Robert Lowie (1883-1957), nhưng sau đó ông chuyển qua Đại học Cornell học địa chất học và động vật học. Sau khi lấy bằng cử nhân động vật học tại Đại học Cornell năm 1925, theo lời khuyên của một nhà nhân loại học, ông trở lại Đại học Berkeley học nhân loại học dưới sự hướng dẫn của A. Kroeber và R. Lowie. Ông bảo vệ thành công luận án tiến sĩ nhân loại học tại Đại học Berkekey vào năm 1929 với đề tài Anh hề trịnh trọng của người bản địa châu Mỹ, một nghiên cứu về vai hề nghi thức hóa và sự đảo lộn vai trò (The Ceremonial Buffoon of the American Indian, a Study of Ritualized Clowning and Role Reversals).
Sau khi nhận học vị tiến sĩ, J. Steward thành lập khoa nhân loại học tại Đại học Michigan nhưng tại đây ông lại mâu thuẫn với Leslie White về thuyết tiến hóa và chuyển qua Đại học Utah. Trong thời gian này, ông tiến hành nhiều đợt điền dã khảo cổ ở California, Nevada, Idaho và Oregon. Trong nghiên cứu của mình, ông đặc biệt quan tâm đến mối quan hệ tương tác giữa con người, môi trường, kỹ thuật, cấu trúc xã hội cũng như cách thức tổ chức công việc – hướng nghiên cứu A. Kroeber cho là “kỳ cục” nhưng độc đáo và có tính đổi mới. Từ năm 1935, J. Steward xuất bản nhiều công trình có giá trị, trong đó có công trình Các nhóm chính trị xã hội thổ dân vùng thung lũng-cao nguyên (Basin-Plateau Aboriginal Sociopolitical Groups), xuất bản năm 1938, thể hiện khá đầy đủ lý thuyết về sinh thái học văn hóa, đánh dấu bước chuyển biến mới của nền nhân loại học Mỹ.
Năm 1946 J. Steward chuyển đến Đại học Columbia – trung tâm của nền nhân loại học Mỹ. Tại đây ông đào tạo được nhiều học trò nổi tiếng như Sidney Mintz, Eric Wolf, Roy Rappaport, Stanley Diamond, Robert Manners, Morton Fried, Robert F. Murphy… Năm 1952 J. Steward nhận lời làm giáo sư Đại học Illinois và giảng dạy tại đây cho đến khi về hưu năm 1968. Trong thời gian này ông tiến hành nghiên cứu so sánh về sự hiện đại hóa của mười một xã hội thuộc thế giới thứ ba và xuất bản bộ sách ba tập Sự chuyển đổi đương đại trong các xã hội cổ truyền (Contemporary Change in Traditional Societies).
Về mặt học thuật, mặc dù từng học A. Kroeber nhưng J. Steward lại thuộc trường phái phê phán phương pháp thực chứng cá biệt của chủ nghĩa lịch sử vốn được F. Boas đặt nền móng và A. Kroeber phát triển; là người theo thuyết tiến hóa nhưng đối lập với L. White.
Khác với quan điểm thực chứng cá biệt, J. Steward quan tâm đến những đặc tính chung của các nền văn hóa cách xa nhau về địa lý. Về tiến hóa luận, ông phê phán thuyết tiến hóa đơn hệ của Morgan và thuyết tiến hóa chung của L. White. Theo ông, mỗi nền văn hóa có cách tiến hóa khác nhau tùy thuộc vào những điều kiện đặc thù của nền văn hóa đó. Để chứng minh điều này, ông tiến hành nghiên cứu so sánh các cách tiến hóa của nhiều nền văn hóa qua phân tích quá trình phát triển lịch sử của mỗi nền văn hóa. Ông đặc biệt nhấn mạnh đến tầm quan trọng của môi trường trong sự biến đổi mang tính tiến hóa của văn hóa. Ông gọi nghiên cứu của mình là sinh thái học văn hóa (cultural ecology) và nghiên cứu văn hóa theo lập trường của tiến hóa đa hệ. Năm 1955, J. Steward xuất bản công trình Lý thuyết về biến đổi văn hóa – Phương pháp luận về tiến hóa đa hệ (Theory of Cuture Change – The Methodology of Multilinear Evolution)
Phương pháp của sinh thái học văn hóa hướng đến việc làm rõ mối quan hệ giữa văn hóa và môi trường từ quan điểm coi con người là thể tồn tại thích ứng với môi trường thông qua văn hóa, đến lượt mình, văn hóa chịu ảnh tác động lớn của các loại tài nguyên môi trường do con người sử dụng. Trong công trình của mình, J. Steward nêu ra ba bước đối với nghiên cứu sinh thái học văn hóa:
- Chứng minh được các kỹ thuật và phương pháp được dùng để khai thác môi trường và sống trong môi trường đó.
- Xem xét những mô thức ứng xử văn hóa của con người liên quan đến việc sử dụng môi trường.
- Đánh giá sức tác động của những mô thức kể trên đối với các bình diện khác của văn hóa.
J. Steward cũng quan tâm đến việc lý giải sự giống nhau giữa các nền văn hóa trong những khu vực khác nhau. Theo ông, những khu vực khác nhau nhưng có môi trường giống nhau và phương pháp khai thác môi trường giống nhau dễ dẫn đến có những nền văn hóa giống nhau. Ông đặt tên cho lý thuyết của mình là “Tiến hóa đa hệ” theo cơ sở của lập luận trên. J. Steward cũng phân tích những đặc tính chung có tính quy luật về biến đổi văn hóa theo sự chuyển đổi của thời đại từ “canh tác sơ kỳ” đến “thời đại hình thành” rồi “thời đại khai hoa”…
Thuyết tiến hóa đa hệ của J. Steward thoạt nhìn có vẻ hoàn toàn đối lập với thuyết Tiến hóa chung của L. White, nhưng thực ra có không ít điểm tương đồng, đó là cùng tiếp nhận quan điểm về tiến hóa, cùng đặc biệt coi trọng kỹ thuật, xem đó như là chìa khóa để hiểu tính đa dạng của văn hóa và tổ chức xã hội.
Thuyết Tiến hóa đa hệ của J. Steward là sự bổ sung cần thiết cho quan điểm tiến hóa văn hóa, trong đó những quan điểm và phương pháp nghiên cứu về sinh thái văn hóa, về những đặc điểm có tính quy luật của biến đổi văn hóa thực sự có đóng góp lớn cho ngành nhân loại học văn hóa.
Các công trình chính:
- Lý thuyết về biến đổi văn hóa: Phương pháp luận về tiến hóa đa hệ (The Theory of Cultural Change: The Methodology of Multilinear Evolution), University of Illinois Press, Urbana, 1955.
- “Khái niệm và phương pháp của sinh thái học văn hóa” (The Concept and Method of Cultural Ecology), trong Nghiên cứu về Nhân loại học (Readings in Anthropology), Crowell, New York, 1959.
- “Sinh thái học văn hóa” (Cultural Ecology) trong Bách khoa thư quốc tế về khoa học xã hội, tập 4 (International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 4) , Macmillan, New York, 1968.
- Tiến hóa và sinh thái học: Các tiểu luận về sự chuyển đổi xã hội (Evolution and Ecology: Essays on Social Transformation), University of Illinois Press, Urbana, 1977.
